اعتبارسنجی سامانه «مرآت» بانک قرض‌الحسنه رسالت

سامانه اعتبارسنجی مرآت (مخفف «مدیریت رایانه‌ای اعطای تسهیلات») یک سیستم پیشرفته ارزیابی اعتبار است که توسط بانک قرض‌الحسنه رسالت راه‌اندازی شده و از جدیدترین فناوری‌ها برای تحلیل اطلاعات متقاضیان تسهیلات استفاده می‌کند. این سامانه با جمع‌آوری و بررسی داده‌های مالی (درآمد، هزینه‌ها، سوابق بازپرداخت وام‌های قبلی و...) و سایر اطلاعات مرتبط، نمره اعتباری مشخصی به هر متقاضی اختصاص می‌دهد و حداکثر توان بازپرداخت ماهانه و ظرفیت بدهی او را تعیین می‌کند. هدف مرآت ایجاد روندی دقیق‌تر و سریع‌تر در اعطای وام‌های قرض‌الحسنه است تا مدیریت تسهیلات به شکلی کارآمدتر و منصفانه‌تر انجام شود و مشتریان واجد شرایط در کوتاه‌ترین زمان ممکن به وام دسترسی پیدا کننددر گذشته دریافت وام مستلزم مراجعه حضوری مکرر، ارائه مدارک کاغذی متعدد و طی مراحل زمان‌بر بود، اما مرآت این فرایند را کاملاً آنلاین و مستندسازی‌شده کرده و بدین ترتیب ضمن تسریع کار، نیاز به کاغذبازی را نیز از بین برده است.

معرفی سامانه مرآت و اهداف آن در بانک رسالت

سامانه مرآت به عنوان یکی از پیشتازان صنعت اعتبارسنجی در ایران معرفی می‌شود. این سامانه توسط شرکت دانش‌بنیان پردازش اطلاعات مالی پارت توسعه یافته و از سال ۱۳۹۶ در بانک قرض‌الحسنه رسالت به کار گرفته شده است. هدف اصلی از ایجاد مرآت، ارتقای عدالت مالی و بهبود دسترسی به تسهیلات برای مشتریان بانک، همراه با کاهش ریسک برای بانک است. در واقع مرآت می‌کوشد ارزیابی اعتباری متقاضیان را استانداردسازی کند تا تصمیم‌گیری درباره اعطای وام بر پایه معیارهای عینی و شفاف صورت گیرد و از اعمال سلیقه‌های شخصی و روابط غیرحرفه‌ای در این زمینه جلوگیری شود. بانک رسالت با رویکرد بانکداری قرض‌الحسنه و بانکداری اجتماعی، مأموریت خود را تسهیل ارائه وام‌های بدون‌بهره به اقشار مختلف قرار داده است. سامانه مرآت در همین راستا ابزار کلیدی بانک محسوب می‌شود که با ارزیابی غیرحضوری توان بازپرداخت و وضعیت اعتباری هر عضو، اعطای عادلانه‌تر وام‌ها را امکان‌پذیر می‌سازد. به کمک مرآت فرآیند بررسی تقاضای وام که پیش‌تر زمان‌بر و پرهزینه بود، اکنون بسیار سریع‌تر، شفاف‌تر و کم‌هزینه‌تر انجام می‌شود. این سامانه همچنین اعتماد اعطاکنندگان وام را افزایش می‌دهد، چرا که تصمیم‌های اعطای تسهیلات بر مبنای گزارش اعتباری مستند و تحلیل‌شده صورت می‌گیرد و احتمال بازگشت به‌موقع منابع را بالا می‌برد.

از منظر بانک رسالت، مرآت ابزار تحقق برخی اهداف کلان نیز بوده است. برای نمونه، با بهره‌گیری از این سامانه تاکنون بیش از ۳٫۷ میلیون نوبت اعتبارسنجی غیرحضوری انجام شده و بر اساس نتایج آن بالغ بر ۳۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات خرد به متقاضیان پرداخت شده است. نرخ نکول این تسهیلات کمتر از ۰٫۵٪ (پنج در هزار) گزارش شده که رکوردی مطلوب در شبکه بانکی کشور محسوب می‌شود. این آمار مؤید آن است که اهداف بانک در کاهش ریسک اعتباری و تخصیص بهینه منابع تا حد زیادی محقق شده و مرآت توانسته است ضمن تسهیل دسترسی مشتریان به وام، سلامت بازپرداخت‌ها را نیز تضمین کند. مرآت همچنین باعث شده فرآیند اعطای وام‌های قرض‌الحسنه رسالت از شکل سنتی (نیاز به ضامن، وثیقه و ...) فاصله گرفته و به سمت اعتبارمحوری حرکت کند؛ به طوری که بسیاری از مشتریان صرفاً بر مبنای گزارش اعتباری مرآت و با حداقل تضامین موفق به دریافت وام شده‌اند. بر اساس گزارش شرکت پارت، تاکنون بیش از دو میلیون نفر از اعضای شبکه بانکداری اجتماعی رسالت توسط مرآت اعتبارسنجی شده و توانسته‌اند تنها با اتکا به نتیجه اعتبارسنجی خود و بدون نیاز به وثایق سنگین، وام موردنیازشان را دریافت کنند. این امر نشان‌دهنده تحقق بخشی از اهداف بانک در زمینه گسترش عدالت مالی و بانکداری فراگیر است.

مبانی و مدل‌های نظری اعتبارسنجی در سامانه مرآت (رویکردهای غیرمالی، ارزشی و اجتماعی)

مدل اعتبارسنجی مرآت بر پایه ترکیبی از شاخص‌های مالی و غیرمالی شکل گرفته و از استانداردهای روز جهانی در حوزه مدیریت ریسک اعتباری تبعیت می‌کند. به طور سنتی، رتبه‌بندی اعتباری افراد عمدتاً بر اساس معیارهای مالی نظیر میزان درآمد، سوابق بازپرداخت وام‌های گذشته، بدهی‌های جاری و خوش‌حسابی در نظام بانکی انجام می‌شود. سامانه مرآت نیز این اطلاعات مالی را به طور دقیق مدنظر قرار می‌دهد؛ برای مثال سوابق بازپرداخت تسهیلات قبلی در بانک رسالت یا سایر مؤسسات، گزارش‌های مرتبط با چک‌های برگشتی، وضعیت بدهی فرد در شبکه بانکی و اسناد اثبات‌کننده درآمد و اشتغال همگی در مدل تحلیلی مرآت لحاظ می‌شوند. الگوریتم‌های هوشمند سامانه با پردازش این داده‌ها در کنار معیارهایی مانند مبلغ و مدت اقساط مورد درخواست، در نهایت نمره اعتباری شخص را محاسبه و اعلام می‌کنند. هرچه این رتبه اعتباری بالاتر باشد، نشان‌دهنده توان بازپرداخت بیشتر و ریسک کمتر متقاضی است و برعکس.

نکته متمایزکننده سامانه مرآت، توجه به جنبه‌های غیرمالی و ارزشی در کنار معیارهای صرفاً مالی است. مرآت در بستر بانکداری اجتماعی بانک رسالت عمل می‌کند؛ بدان معنا که اعضای این بانک عموماً در قالب گروه‌ها یا خوشه‌های اجتماعی به بانک معرفی و سازماندهی می‌شوند. هر خوشه اجتماعی (متشکل از اعضایی که اشتراکات شغلی، محلی یا انجمنی دارند) نقش مهمی در فرایند وام‌دهی ایفا می‌کند. ابتدا این خوشه‌های اجتماعی اطلاعات اولیه و هویتی لازم برای اعتبارسنجی اعضای خود را گردآوری می‌کنند و در اختیار سامانه قرار می‌دهند. به بیان دیگر، سرمایه اجتماعی فرد – مانند میزان اعتباری که در جامعه محلی خود دارد یا خوش‌نامی و تعهد وی در همکاری‌های جمعی – به طور غیرمستقیم در ارزیابی اعتباری او بازتاب پیدا می‌کند. شرکت پارت (به عنوان متولی اعتبارسنجی در بانک رسالت) تأکید کرده است که در مدل مرآت، علاوه بر امتیاز مالی افراد، امتیاز اجتماعی آن‌ها نیز مورد سنجش قرار می‌گیرد. هرچند این امتیاز اجتماعی به‌صورت کمی و دقیق در گزارش مرآت اعلام نمی‌شود، اما رویکرد کلی سامانه آن است که صرفاً سابقه مالی گذشته فرد را نبیند، بلکه رفتار اعتباری و حُسن شهرت او را هم درنظر بگیرد. برای مثال، خوش‌حسابی یک فرد در بازپرداخت تعهدات قبلی نه تنها یک رکورد مالی بلکه نشانگر ارزش‌های شخصیتی مانند مسئولیت‌پذیری و امانت‌داری اوست که در مرآت به نوعی بازتاب می‌یابد. همچنین تعلق فرد به یک سازمان یا گروه شناخته‌شده (مثلاً کارمندی دولت یا عضوی فعال در یک نهاد عمومی) می‌تواند در تحلیل ریسک موثر باشد زیرا فرض بر این است که این قبیل افراد ثبات درآمدی و تعهد سازمانی بیشتری دارند. به همین ترتیب، اطلاعات دموگرافیک و اجتماعی نظیر وضعیت خانوادگی، سطح تحصیلات، شغل دوم یا فعالیت‌های جانبی متقاضی نیز در فرم‌های مرآت اخذ می‌شود و می‌تواند در بهبود ارزیابی نقش داشته باشد. این موارد جزو شاخص‌های غیرمالی‌اند که به شناخت پتانسیل اعتباری فرد از زوایای مختلف کمک می‌کنند.

به لحاظ نظری، سامانه مرآت را می‌توان مصداقی از حرکت به سمت اعتبارسنجی جامع دانست که در آن به جای تمرکز صرف بر اعداد و ارقام مالی، تصویر کامل‌تری از اعتبار فرد ترسیم می‌شود. در ادبیات نوین فین‌تک، مفاهیمی چون اعتبارسنجی رفتاری و اعتبارسنجی اجتماعی مطرح شده‌اند که بر مبنای آن‌ها، داده‌های متنوعی از سبک زندگی و رفتارهای فرد در جامعه – علاوه بر داده‌های مالی – در ارزیابی ریسک گنجانده می‌شود. برای نمونه، در برخی کشورها سابقه فعالیت آنلاین افراد، عضویت آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی حرفه‌ای، میزان مشارکتشان در امور خیریه یا حتی سابقه جرایم و تخلفات قانونی‌شان به عنوان بخشی از پروفایل اعتباری لحاظ می‌گردد. هرچند مدل مرآت به طور مستقیم از همه این انواع داده بهره‌برداری نمی‌کند، اما روند توسعه آن نشان می‌دهد که در آینده ممکن است سایر مراجع اطلاعاتی نیز به سامانه متصل شوند. برای مثال، در راهنمای مرآت اشاره شده که احتمال دارد اطلاعاتی از قوه قضاییه (مثلاً بدهی‌های ناشی از احکام دادگاهی یا وضعیت محکومیت‌های مالی) نیز در اعتبارسنجی افراد استفاده شود. این برنامه حاکی از تمایل به تکمیل هرچه بیشتر نمایه اعتباری اشخاص و در نظر گرفتن جنبه‌های مختلف اعتبار اجتماعی آنها در کنار اعتبار مالی است.

در مجموع، مبنای نظری سامانه مرآت یک مدل ترکیبی (Hybrid) است که از یک سو بر تحلیل آماری داده‌های مالی و سابقه اعتباری فرد تکیه دارد و از سوی دیگر با بهره‌گیری از رویکردهای نوین اعتبارسنجی ارزش‌محور و اجتماعی تلاش می‌کند تصویری منصفانه‌تر و دقیق‌تر از ریسک اعتباری ترسیم کند. این مدل با مأموریت بانک رسالت به عنوان یک بانک قرض‌الحسنه اجتماعی همسو است؛ زیرا ارزش‌هایی همچون اعتماد متقابل، انصاف و مسئولیت‌پذیری اجتماعی را وارد سنجه‌های اعتباری می‌کند. نتیجه آن‌که خروجی مرآت صرفاً یک عدد خشک و بی‌روح نیست، بلکه تا حد امکان منعکس‌کننده اعتبار واقعی فرد در جامعه است، اعتباری که ترکیبی از توان مالی و میزان پایبندی او به تعهدات و ارزش‌های مدنی محسوب می‌شود.

نحوه اجرای فرآیند اعتبارسنجی توسط مرآت (از ثبت‌نام تا نتیجه‌گیری)

فرآیند اعتبارسنجی در سامانه مرآت به صورت کاملاً آنلاین و مرحله‌به‌مرحله طراحی شده و متقاضی می‌تواند با یک اتصال اینترنتی و ارائه اطلاعات لازم، کارنامه اعتباری خود را دریافت کند. در گام نخست، متقاضی باید در سامانه مرآت ثبت‌نام کند. برای این منظور به صفحه ورود مرآت (سایت اصلی یا اپلیکیشن مرتبط مانند آی‌کاپ) مراجعه کرده و با کلیک روی گزینه «ثبت‌نام»، کد ملی و شماره تلفن همراه خود را وارد می‌کند. شماره موبایل حتماً باید به نام شخص متقاضی باشد و سامانه به طور خودکار مطابقت کد ملی و شماره تلفن را در پایگاه‌های داده ملی کنترل می‌کند در صورت تطابق، رمز عبور اولیه از طریق پیامک برای کاربر ارسال می‌شود و بدین ترتیب حساب کاربری وی فعال می‌گردد. (اگر قبلاً در سامانه حسابی ایجاد شده باشد، نیازی به ثبت‌نام مجدد نیست و کاربر می‌تواند با گزینه «ورود کاربران» وارد شود.)

پس از ورود به سامانه، متقاضی با فرم‌های الکترونیکی مختلفی روبه‌رو می‌شود که باید اطلاعات لازم را تکمیل کند. این اطلاعات در چند بخش عمده دسته‌بندی شده‌اند:

• اطلاعات هویتی و فردی: شامل مشخصات شناسنامه‌ای (نام و نام‌خانوادگی، نام پدر، تاریخ تولد و...) و اطلاعات تماس و نشانی. درج همه فیلدهای ستاره‌دار اجباری است و باید مطابق مدارک هویتی رسمی باشد. نکته: سامانه تنها به افراد بین ۱۸ تا ۸۰ سال خدمات اعتبارسنجی ارائه می‌کند و برای متقاضیان ۷۵ تا ۸۰ سال، بارگذاری تصویر صفحه اول شناسنامه نیز الزامی است.

• اطلاعات شغلی و تحصیلی: در این بخش نوع شغل کاربر (کارمند یا کارفرما/آزاد)، نام محل کار یا کسب‌وکار، میزان سابقه کاری، رشته و مقطع تحصیلی و سایر جزئیات حرفه‌ای درخواست می‌شود. برای کارمندان (دولتی یا خصوصی) نام سازمان و مشخصات شغل فعلی و برای مشاغل آزاد مشخصاتی مثل نوع کسب‌وکار و مجوزهای آن درج می‌گردد.

• اطلاعات درآمدی و مالی: متقاضی باید میزان درآمد ماهانه خود را اعلام کند و در صورت داشتن درآمد دوم (مثلاً شغل دوم یا منبع درآمد جانبی) می‌تواند آن را نیز ذکر نماید. اعلام دقیق درآمد اهمیت بالایی دارد چون پایه محاسبه توان بازپرداخت محسوب می‌شود. علاوه بر رقم درآمد، کاربر باید مبلغ قسط ماهانه پیشنهادی را نیز وارد کند، یعنی حداکثری که فکر می‌کند توان پرداخت آن را به صورت ماهانه دارد. سیستم از کاربر می‌خواهد که اگر در حال حاضر وام جاری در بانک رسالت دارد، مبلغ قسط فعلی را نیز لحاظ کرده و مجموع آن را به عنوان توان بازپرداخت وارد کند.

• بارگذاری مستندات: در ادامه، سامانه از متقاضی می‌خواهد مدارک مثبته مربوط به اطلاعات واردشده را بارگذاری کند. مهم‌ترین مدارک شامل مدرک درآمدی (مثلاً فیش حقوقی برای کارمندان، جواز کسب و صورت‌های مالی ساده برای کاسبان، گردش حساب یا هر سند دیگری که درآمد فرد را نشان دهد) و در صورت لزوم مدارک هویتی تکمیلی (مثل صفحه اول شناسنامه برای افراد مسن) است. کاربر باید تصاویر این مدارک را با حجم کمتر از ۲ مگابایت و در قالب JPG یا PDF آپلود نماید. سامانه به کاربر اجازه می‌دهد ابتدا همه اطلاعات و مدارک را بازبینی کند و پس از اطمینان، با زدن دکمه «ثبت اطلاعات» مرحله ورود داده‌ها را به پایان برساند.

بعد از تکمیل و تأیید اطلاعات اولیه توسط متقاضی، درخواست اعتبارسنجی به طور رسمی ثبت می‌شود. از اینجا به بعد، فرآیند به صورت نیمه‌خودکار توسط سامانه و بررسی‌کنندگان اعتباری ادامه می‌یابد. گام بعدی استعلام سوابق و شرایط مالی متقاضی از منابع مرتبط است. سامانه مرآت به صورت برخط به بانک قرض‌الحسنه رسالت و همچنین سامانه‌های اعتبارسنجی بانک مرکزی متصل می‌شود و مواردی نظیر سابقه تأخیر در پرداخت اقساط وام‌های قبلی در بانک رسالت، وجود هرگونه بدهی معوق در شبکه بانکی کشور و داشتن یا نداشتن چک برگشتی را استعلام می‌کند. نتیجه این استعلام‌های اولیه بسیار مهم است؛ چنانچه متقاضی در بازپرداخت وام‌های پیشین خود در رسالت بدحساب بوده باشد، یا به سایر بانک‌ها بدهکار باشد، یا سابقه چک برگشتی تأییدشده داشته باشد، سامانه درخواست اعتبارسنجی او را مردود اعلام می‌کند. به عبارتی، وجود این موارد به عنوان خط قرمز تلقی شده و فرد در همان مرحله اولیه از ادامه فرآیند باز می‌ماند تا ابتدا مشکلات مالی خود را تسویه یا حل‌وفصل نماید. اما در صورتی که استعلام‌های اولیه رضایت‌بخش باشد (سوابق منفی یافت نشود)، پرونده وارد مرحله بعدی می‌شود.

در این مرحله، از متقاضی خواسته می‌شود که هزینه اعتبارسنجی را پرداخت کند تا درخواست او برای ارزیابی نهایی ارسال شود. این هزینه در واقع کارمزدی است که توسط شرکت مجری (مرکز اعتبارسنجی مرآت) دریافت می‌گردد و در اواخر سال ۱۴۰۲ برابر ۱٬۵۴۰٬۲۰۰ ریال (معادل حدود ۱۵۴ هزار تومان) بوده است. متقاضی با مشاهده پیام «در انتظار پرداخت» به درگاه پرداخت متصل شده و مبلغ تعیین‌شده را واریز می‌کند. نکته: اگر فردی نخواهد پس از مرحله استعلام اولیه ادامه دهد، می‌تواند قبل از پرداخت هزینه انصراف دهد و پرونده‌اش را حذف کند؛ اما پس از واریز وجه، دیگر امکان لغو درخواست وجود ندارد.

پس از پرداخت کارمزد، فرآیند ارزیابی اعتباری آغاز می‌شود. کارشناسان سامانه مرآت طی چند روز کاری، اطلاعات و مدارک ارائه‌شده را بررسی و صحت‌سنجی می‌کنند. متوسط زمان لازم برای تکمیل بررسی‌ها و صدور نتیجه، بین ۳ تا ۷ روز کاری اعلام شده است. در این فاصله، ممکن است پیامک‌هایی از سوی سامانه برای متقاضی ارسال شود. دو حالت معمول عبارت‌اند از:

• اگر در اطلاعات یا مدارک ارائه‌شده نقص یا ایرادی مشاهده شود (مثلاً تصویر مدرک بارگذاری‌شده خوانا نباشد یا تناقضی میان اظهارات و مستندات وجود داشته باشد)، سامانه به متقاضی اطلاع می‌دهد که پرونده نیاز به اصلاح دارد. در این حالت، کاربر یک بار اجازه دارد وارد حساب کاربری خود شده و اصلاحات لازم را انجام دهد و مدارک بهتری ارائه کند. (دقت شود اگر کاربر وارد کارتابل شود ولی اصلاحات را تکمیل نکند و خارج شود، دیگر امکان ویرایش مجدد نخواهد داشت.) پس از اعمال اصلاحات توسط کاربر، پرونده دوباره بررسی می‌شود.

• اگر همه اطلاعات کامل و صحیح باشد، متقاضی باید صرفاً منتظر بماند تا نتیجه نهایی آماده شود.

پس از اتمام ارزیابی، سامانه از طریق پیامک به متقاضی آماده شدن نتیجه اعتبارسنجی را اطلاع می‌دهد. کاربر می‌تواند با مراجعه به سایت مرآت و ورود به بخش «وضعیت پرونده» نتیجه اعتبارسنجی خود را مشاهده کند. در این مرحله در واقع گواهی اعتبارسنجی مرآت برای فرد صادر شده است. نتیجه اعتبارسنجی وضعیت کلی اعتبار متقاضی را در قالب یکی از چهار طبقه ممکن مشخص می‌کند:

1. ممتاز: این بالاترین سطح اعتبار است. اگر فردی در این سطح قرار گیرد به این معناست که از نظر مرآت توان مالی کافی و سابقه اعتباری بسیار خوبی دارد و برای دریافت وام نیازی به ارائه وثیقه یا ضمانت اضافه ندارد. چنین فردی می‌تواند مستقیماً درخواست وام خود را به بانک ثبت کند.

2. کاملاً متناسب: این سطح نشان‌دهنده اعتبار خوب اما نه عالی است. متقاضی در این وضعیت لازم است یک بهبوددهنده اعتباری ارائه کند، که در حال حاضر یک سفته الکترونیک به ارزش ۱۲۰٪ مبلغ وام درخواستی می‌باشد. با ثبت این سفته (از طریق سامانه آی‌کاپ) فرد می‌تواند ادامه فرآیند وام را طی کند.

3. متناسب: این وضعیت به معنای اعتبار متوسط است. افرادی که رتبه «متناسب» کسب می‌کنند علاوه بر خودشان باید یک نفر متعهد (ضامن) نیز معرفی کنند تا او نیز یک سفته الکترونیک ۱۲۰ درصدی در سامانه ثبت کند. به بیان دیگر، برای این گروه هم ضمانت شخصی (ضامن) و هم وثیقه سفته‌ای نیاز خواهد بود.

4. نامتناسب: این پایین‌ترین طبقه است و به معنای آن است که متقاضی در حال حاضر واجد شرایط دریافت تسهیلات نیست. کسانی که نتیجه اعتبارسنجی آن‌ها نامتناسب شود عملاً پرونده وام‌شان در این مرحله رد می‌شود و لازم است پیش از اقدام مجدد، در وضعیت مالی و اعتباری خود بهبود ایجاد کنند (مثلاً بدهی‌های معوق را تسویه کرده یا درآمد خود را افزایش دهند).

سامانه مرآت پس از اعلام نتیجه اعتبارسنجی، متناسب با هر طبقه راهنمایی‌های لازم را به متقاضی نمایش می‌دهد. برای سطوح «کاملاً متناسب» و «متناسب»، فرد باید بهبوددهنده اعتباری موردنیاز را از طریق سامانه تعریف‌شده (اکنون آی‌کاپ) فراهم کند. هنگامی که متقاضی سفته الکترونیکی لازم را به نام خود (و در صورت نیاز سفته ضامن را نیز) با موفقیت ثبت کرد، پرونده اعتبارسنجی در مرآت به وضعیت «تکمیل‌شده» درمی‌آید. سامانه این مرحله را با عنوان «پرونده تکمیل شد» مشخص می‌کند. اکنون متقاضی می‌تواند با در دست داشتن گواهی اعتبارسنجی مرآت و (در صورت لزوم) کد رهگیری سفته‌های ثبت‌شده، به بانک قرض‌الحسنه رسالت مراجعه کرده و درخواست وام خود را نهایی کند. لازم به ذکر است که تمام این مراحل را می‌توان به شکل غیرحضوری و از طریق پیشخوان مجازی رسالت نیز پیگیری کرد؛ بانک رسالت یک پلتفرم بانکداری اینترنتی (موسوم به پیشخوان مجازی) دارد که مشتریان پس از اخذ نتیجه مرآت می‌توانند درخواست وام را نیز در همان بستر ثبت کنند. به این ترتیب برای بسیاری از وام‌گیرندگان، کل فرآیند از مرحله اعتبارسنجی تا دریافت وام کاملاً آنلاین و بدون نیاز به حضور در شعبه انجام می‌شود.

گزارش نهایی اعتبارسنجی مرآت حاوی چند شاخص عددی مهم است که در اختیار متقاضی قرار می‌گیرد و خلاصه‌ای از وضعیت اعتباری اوست:

• توان بازپرداخت ماهیانه: مبلغ اقساط ماهانه‌ای است که طبق ارزیابی مرآت، فرد توان پرداخت آن را دارد. این مقدار بر اساس مجموع درآمدها و هزینه‌های فرد محاسبه شده و سقف امن قسط ماهانه را نشان می‌دهد. به عنوان مثال اگر توان بازپرداخت ماهیانه فرد ۸۵٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال اعلام شود، یعنی حداکثر می‌تواند وامی بگیرد که قسط ماهانه آن برابر این رقم (۸.۵ میلیون تومان) باشد.

• حداکثر مبلغ وام قابل دریافت: با توجه به توان بازپرداخت، سامانه سقف ریالی تسهیلات قرض‌الحسنه‌ای را که فرد می‌تواند دریافت کند محاسبه می‌کند. اگرچه بانک رسالت یک سقف کلی برای وام‌های قرض‌الحسنه (مثلاً ۴۰۰ میلیون تومان در مقطع کنونی) تعیین کرده است، اما ملاک اصلی برای هر فرد همان توان بازپرداخت شخصی اوست. بنابراین ممکن است برای فردی سقف وام قابل تحمل کمتر از سقف عمومی بانک باشد.

• سقف تعهد ضمانتی: سامانه علاوه بر ظرفیت بدهی خود فرد، مشخص می‌کند که وی حداکثر تا چه مبلغی می‌تواند ضمانت وام دیگران را بر عهده بگیرد. این عدد با توجه به وضعیت اعتباری فرد تعیین می‌شود و در واقع جلو سوءاستفاده احتمالی از اعتبار شخص برای ضمانت بیش از حد را می‌گیرد. برای مثال اگر سقف تعهد یک نفر ۵۰ میلیون تومان باشد، یعنی جمع ارزش وام‌هایی که می‌تواند ضامن آن‌ها شود نباید از این رقم فراتر رود.

متقاضی می‌تواند با مراجعه به پرتال مرآت در بخش «نتیجه اعتبارسنجی»، این مقادیر و همچنین وضعیت پرونده خود را مشاهده کند. همچنین نتیجه از طریق پیامک نیز به او اطلاع داده می‌شود. اعتبار گواهی صادره معمولاً ۱۰ ماه است؛ یعنی اگر فرد ظرف ۱۰ ماه برای دریافت وام اقدام نکند، لازم است مجدداً فرآیند اعتبارسنجی را طی کند تا وضعیت به‌روز‌شده وی بررسی شود. این تمهید برای آن است که تغییرات احتمالی در درآمد یا تعهدات مالی فرد طی زمان در نظر گرفته شود و بانک بر اساس اطلاعات قدیمی تصمیم‌گیری نکند.

مزایا و محدودیت‌های اعتبارسنجی مرآت نسبت به مدل‌های سنتی اعتبارسنجی بانکی

استفاده از سامانه مرآت در مقایسه با روش‌های سنتی اعتبارسنجی و اعطای وام، مزایای چشمگیری هم برای بانک‌ها و هم برای مشتریان به همراه داشته است. در این بخش ابتدا مهم‌ترین مزایای مرآت را بررسی می‌کنیم و سپس به محدودیت‌ها و چالش‌های آن اشاره خواهیم کرد.

مزایای سامانه مرآت

• تسهیل و تسریع فرآیند وام: شاید بارزترین مزیت مرآت، کاهش چشمگیر زمان و مراحل دریافت وام باشد. در روش‌های سنتی، متقاضیان وام ناچار بودند بارها به بانک مراجعه کنند، مدارک مختلفی ارائه دهند و در انتظار بررسی‌های طولانی‌مدت بمانند. اما مرآت این پروسه را الکترونیکی کرده و امکان اعتبارسنجی آنلاین و ۲۴ ساعته را فراهم ساخته است. مشتریان بانک رسالت می‌توانند هر زمان که آماده بودند اطلاعات خود را در سامانه ثبت کنند و ظرف چند روز نتیجه را دریافت نمایند، بدون اینکه نیاز به مراجعه حضوری داشته باشند. این موضوع به ویژه برای افرادی که در مناطق دور از شعب بانک هستند یا مشغله بالایی دارند بسیار ارزشمند است. صرفه‌جویی در وقت و حذف سفرهای درون‌شهری برای پیگیری وام، رضایت مشتریان را افزایش داده است.

• شفافیت و استانداردسازی: سامانه مرآت معیارهای اعتبارسنجی را به صورت شفاف و از پیش‌تعریف‌شده به کار می‌گیرد و لذا تصمیم‌گیری در مورد اعطای وام کاملاً قاعده‌مند و قابل پیش‌بینی شده است در مدل سنتی ممکن بود تصمیم نهایی تحت تأثیر نظر شخصی کارمند شعبه یا آشنایی با متقاضی قرار گیرد، اما در مرآت همه چیز بر اساس شاخص‌های کمی و مستند انجام می‌شود. نتیجه اعتبارسنجی هم با ذکر جزئیات (توان بازپرداخت، ظرفیت بدهی و غیره) به خود متقاضی اعلام می‌شود که این امر اطلاع‌رسانی و شفافیت را افزایش داده است. به عبارتی هر کس می‌تواند وضعیت اعتباری خود را ببیند و درک کند که چرا مثلاً نیاز به ضامن دارد یا ندارد. این شفافیت باعث می‌شود افراد در صورت عدم کسب امتیاز مناسب، به جای سردرگمی، دقیقاً بدانند مشکل کار کجاست (مثلاً درآمد ناکافی یا سابقه بدحسابی) و برای بهبود آن اقدام کنند.

• کاهش بروکراسی و مدارک کاغذی: مرآت بخش عمده‌ای از مدارک فیزیکی را حذف کرده است. قبلاً متقاضیان باید کپی اسناد مختلف (از جمله پرینت حساب، گواهی کسر از حقوق، اجاره‌نامه و ...) را تهیه و به بانک ارائه می‌کردند. اکنون اما اطلاعات به شکل دیجیتال از مراجع مربوطه استعلام یا توسط خود فرد بارگذاری می‌شود و نیازی به رد و بدل کردن پوشه‌های کاغذی نیست. این مسأله علاوه بر کمک به حفظ محیط زیست، هزینه‌ها و زحمت مشتریان را کم کرده و احتمال گم شدن یا اشتباه در مدارک را به صفر رسانده است.

• کاهش هزینه‌های جانبی: در ادامه مورد قبل، حذف نیاز به مراجعه حضوری مکرر به معنای صرفه‌جویی در هزینه‌های رفت‌وآمد و سایر مخارج مرتبط برای متقاضیان است. همچنین بانک نیز از این بابت منتفع می‌شود؛ زیرا صف‌های شعب خلوت‌تر و بار کاری کارمندان کمتر شده است. به طور کلی مرآت با آنلاین کردن فرآیند، بهره‌وری عملیاتی بانک رسالت را افزایش داده و هزینه‌های اجرایی اعطای وام را کاهش داده است.

• کاهش نیاز به وثیقه و ضامن: یکی از مشکلات مدل سنتی وام‌دهی، سخت‌گیری در أخذ وثایق سنگین یا ضامن‌های معتبر بود که برای اقشار کم‌درآمد مانع بزرگی محسوب می‌شد. مرآت با اعتبارمحور کردن تسهیلات، این مشکل را تا حدی برطرف کرده است. همان‌طور که اشاره شد اگر فردی رتبه اعتباری ممتاز کسب کند، نیازی به ضامن یا سفته ندارد و حتی در سطوح پایین‌تر هم یک سفته الکترونیک کفایت می‌کند. بانک رسالت اعتماد بیشتری به خروجی سامانه دارد و لذا بسیاری از وام‌ها را بدون تضمین سنتی (مثل سند ملکی یا ضامن رسمی) صرفاً بر اساس گزارش مرآت پرداخت کرده است این یک تغییر پارادایم مهم به نفع وام‌گیرندگان، به‌ویژه جوانان و افراد فاقد ضامن رسمی، بوده است.

• بهبود مدیریت ریسک و کاهش نکول: از دید بانک، مرآت ابزاری قدرتمند برای ارزیابی ریسک اعتباری است. این سامانه با تحلیل جامع اطلاعات، احتمال نکول وام را بهتر از شیوه‌های سنتی پیش‌بینی می‌کند. به همین دلیل بانک می‌تواند متناسب با سطح ریسک هر مشتری تصمیم بگیرد چه مبلغی و با چه شرایطی به او وام بدهد. خروجی‌های مرآت از قابلیت اتکای بالایی برخوردارند چرا که بر پایه داده‌ها و مدارک متقن بنا شده‌اند. نتیجه عملی این مزیت، همان‌طور که ذکر شد، کاهش چشمگیر نرخ نکول و معوق شدن اقساط بوده است (نرخ کمتر از ۰٫۵٪ در شبکه رسالت). این امر به پایداری بیشتر منابع قرض‌الحسنه و امکان وام‌دهی مجدد به افراد بیشتری انجامیده است.

• استانداردسازی و یکپارچگی فرآیند: مرآت موجب شده فرآیند اعتبارسنجی و اعطای وام در بانک رسالت کاملاً یکدست و هماهنگ شود. تمام شعب (هرچند رسالت شعب فیزیکی محدودی دارد) و بخش‌های بانک از یک سیستم و یک معیار برای سنجش اعتبار استفاده می‌کنند و خبری از تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای یا ناهماهنگ نیست. این استانداردسازی همچنین قابلیت توسعه دارد؛ به طوری که سامانه مرآت در حال حاضر آماده ارائه خدمت به سایر مؤسسات مالی یا حتی فروشگاه‌های اقساطی نیز هست و می‌تواند به عنوان یک سرویس اعتبارسنجی جامع به کار رود.

محدودیت‌ها و چالش‌ها

با وجود مزایای متعدد، سامانه مرآت خالی از چالش و محدودیت نیست و در اجرای آن نکاتی قابل تأمل است:

• وابستگی به زیرساخت دیجیتال و مهارت کاربری: نخستین محدودیت آن است که مرآت یک سامانه کاملاً آنلاین است و استفاده از آن مستلزم دسترسی به اینترنت و داشتن حداقل سواد دیجیتال می‌باشد. هرچند نفوذ اینترنت در سال‌های اخیر افزایش یافته، اما هنوز هستند افرادی (بویژه سالمندان یا ساکنین مناطق دارای ضعف پوشش شبکه) که برایشان کار با سامانه‌های تحت وب دشوار است. بانک رسالت برای این افراد راهکار جایگزین مشخصی جز کمک گرفتن از دیگران ارائه نداده و این می‌تواند نوعی شکاف در عدالت خدماتی ایجاد کند. به عنوان مثال، یک روستایی که گوشی هوشمند یا اینترنت مناسب ندارد برای انجام اعتبارسنجی ناچار است به کافی‌نت‌ها یا افراد ثالث مراجعه کند که ممکن است برایش هزینه‌بر یا همراه با نگرانی باشد.

• لزوم ارائه اطلاعات و مدارک کافی: مدل مرآت هرچند تلاش می‌کند جنبه‌های مختلف اعتبار فرد را بسنجد، اما در نهایت به داده‌های موجود وابسته است. یعنی اگر فردی نتواند مدارک قابل قبولی از درآمد و وضعیت شغلی خود ارائه دهد، سامانه چاره‌ای جز ارزیابی محافظه‌کارانه نخواهد داشت. این مسئله برای قشرهایی مانند شاغلین غیررسمی یا دارای مشاغل فصلی و پراکنده می‌تواند محدودیت ایجاد کند. به طور مشخص، زنان خانه‌دار یا کسانی که درآمد ثابت ماهانه ندارند احتمالاً در سیستم مرآت امتیاز اعتباری پایینی کسب می‌کنند، چون شاخص‌های مدل عمدتاً مبتنی بر درآمد احراز‌شده و سابقه مالی هستند. در حالی که ممکن است این افراد به شکل‌های دیگری (مثلاً دریافت مستمری همسر یا کمک خانوادگی) توان بازپرداخت داشته باشند اما مدل استاندارد مرآت آن را نشناسد. بنابراین می‌توان گفت مرآت تا حدودی به نفع اقشار دارای درآمد رسمی و مدارک اثبات درآمد سوگیری دارد. آمارهای منتشرشده نیز حاکی از آن است که در میان اعتبارسنجی‌شدگان مرآت سهم کارکنان بخش دولتی و شرکت‌های معتبر بسیار بیشتر از شاغلان آزاد بوده است که می‌تواند منعکس‌کننده همین نکته باشد.

• عدم انعطاف در موارد خاص: اتکای کامل به الگوریتم ممکن است در برخی موارد منجر به بی‌توجهی به شرایط خاص افراد شود. برای مثال، ممکن است فردی به دلیل یک اتفاق مقطعی (بیماری یا حوادث) دچار تأخیر در پرداخت یک قسط شده باشد و سامانه او را بدحساب تلقی کند، در حالی که توضیح موجهی برای آن وجود داشته است. در سیستم سنتی، مشتری می‌توانست با مدیر شعبه صحبت کرده و شاید با ارائه مدارک، نظر وی را جلب کند؛ اما در سامانه مرآت چنین تعامل انسانی وجود ندارد و ماشین براساس داده‌های خام تصمیم می‌گیرد. این مسأله می‌تواند در حق برخی افراد (هرچند اندک) اجحاف ایجاد کند. هرچند بانک رسالت اعلام کرده که محدودیتی در تعداد دفعات درخواست اعتبارسنجی وجود ندار و افراد می‌توانند پس از رفع مشکلات و بهبود شرایط دوباره در مرآت ثبت‌نام کنند، اما به هر حال این فرایند زمان‌بر بوده و ممکن است فرصت‌های مالی را از فرد سلب کند.

• هزینه اعتبارسنجی: اخذ کارمزد حدود ۱۵۰ هزار تومانی برای اعتبارسنجی نیز از دید برخی متقاضیان یک نکته منفی است. در مدل سنتی افراد معمولاً هزینه مستقیمی برای سنجش اعتبارشان پرداخت نمی‌کردند (هرچند ممکن بود هزینه‌هایی مثل تهیه تمبر، کپی مدارک یا رفت‌وآمد داشته باشند). اما در مرآت پرداخت این مبلغ الزامی است و ممکن است برای وام‌های کوچک (مثلاً وام‌های چند میلیون تومانی) درصد نسبتاً بزرگی از کارمزد محسوب شود. البته می‌توان استدلال کرد که در مقابل، مزایای حذف ضامن و سرعت بیشتر فرآیند، این هزینه قابل توجیه است و بسیاری از مشتریان نیز این مبلغ را پذیرفته‌اند. با این وجود، برای اقشار بسیار کم‌درآمد حتی همین رقم هم می‌تواند مانعی ذهنی باشد. شاید در آینده بانک با یارانه دادن به این هزینه برای اقشار ضعیف، بتواند شمول مالی را افزایش دهد.

• نفوذ محدود در سایر بانک‌ها: سامانه مرآت با وجود عملکرد موفق در بانک رسالت، تا کنون نتوانسته به طور گسترده در شبکه بانکی ایران به کار گرفته شود. طبق اطلاعات منتشرشده، در حال حاضر فقط بانک قرض‌الحسنه رسالت از این سیستم به طور کامل برای اعتبارسنجی وام‌های خود بهره می‌برد. هرچند اشاره‌هایی به استفاده بانک کشاورزی یا برخی صندوق‌های دیگر شده، اما مصداق عمده همچنان رسالت است. این بدان معناست که مشتریان سایر بانک‌ها هنوز ناچارند با همان روش‌های سنتی (وثیقه، ضامن و ...) و بروکراسی بیشتر وام بگیرند. بنابراین مرآت در مقیاس ملی هنوز اثر تحول‌آفرین خود را به تمامی نشان نداده است. البته شرکت پارت اعلام کرده که در حال مذاکره برای ارائه خدمات مرآت به سایر موسسات اعتباری و حتی فروشگاه‌های فروش اقساطی کالا می‌باشد. در صورت تحقق این امر، می‌توان امید داشت که مزایای این سامانه در کل اقتصاد گسترده شود. ولی تا آن زمان، محدود بودن دامنه پوشش مرآت را باید به عنوان یک محدودیت در نظر گرفت.

• حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها: هر سامانه متمرکز بر داده‌های شخصی با چالش امنیت و محرمانگی مواجه است. مرآت حجم زیادی از اطلاعات هویتی، مالی و شغلی افراد را جمع‌آوری می‌کند و طبیعتاً باید تدابیر جدی برای حفاظت از این داده‌ها بیندیشد. تاکنون گزارشی از نشت اطلاعات مرآت منتشر نشده و شرکت پارت نیز یک شرکت فناور معتبر محسوب می‌شود. با این حال، کاربران همواره نگرانند که اطلاعات زندگی مالی‌شان در یک سامانه متمرکز ذخیره شود. این نگرانی بخشی از مقاومت برخی افراد در برابر سیستم‌های اعتبارسنجی نوین است. مرآت باید با شفاف‌سازی درباره پروتکل‌های امنیتی و اخذ فقط اطلاعات ضروری، اعتماد حداکثری کاربران را جلب کند.

به طور خلاصه، مرآت یک تغییر پارادایم مثبت در حوزه اعتبارسنجی و وام‌دهی خرد در ایران بوده که فرآیندها را سریع‌تر، منصفانه‌تر و کارآمدتر ساخته است. اما در عین حال باید برای شمول مالی کامل‌تر و پوشش شرایط خاص تلاش شود تا مبادا قشر یا وضعیتی نادیده بماند. بانک رسالت با همراهی شرکت پارت می‌تواند با به‌روزرسانی مداوم الگوریتم‌ها، افزودن داده‌های تکمیلی (مثلاً گزارش بیمه یا مالیات برای مشاغل آزاد) و همکاری با سایر نهادها، مدل مرآت را غنی‌تر و فراگیرتر نماید.

تأثیر مرآت بر دسترسی به تسهیلات و عدالت مالی

راه‌اندازی سامانه مرآت تأثیر قابل توجهی بر بهبود دسترسی آحاد مردم به تسهیلات بانکی و تحقق نسبی عدالت مالی در حوزه وام‌های خرد داشته است. همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، یکی از انگیزه‌های اصلی بانک قرض‌الحسنه رسالت از ابتدا، توسعه بانکداری اجتماعی و فراگیر بوده است؛ بدین معنا که همه افراد واجد شرایط بتوانند بدون تبعیض و روابط خاص به منابع قرض‌الحسنه دسترسی داشته باشند. مرآت ابزاری فراهم کرد تا این مهم عملی‌تر شود. در ادامه، چند بُعد از تأثیرات مرآت بر عدالت مالی و شمول اعتباری را بررسی می‌کنیم:

• افزایش شمول اعتباری (Financial Inclusion): پیش از مرآت، دریافت وام حتی کوچک برای بسیاری از افراد (خصوصاً کسانی که ضامن کارمند رسمی یا وثیقه ملکی نداشتند) تقریباً غیرممکن بود. اما با مرآت، ملاک اصلی توان بازپرداخت و صداقت مالی فرد است نه دارایی وثیقه‌ای او یا روابطش. به بیان دیگر، اگر کسی درآمد کافی برای پرداخت اقساط داشته باشد و سابقه بدحسابی نداشته باشد، حتی اگر کارمند دولت نباشد یا ملکی به‌نام نداشته باشد، می‌تواند از بانک رسالت وام بگیرد. این تغییر رویکرد، دامنه بهره‌مندی از تسهیلات قرض‌الحسنه را به گروه‌های گسترده‌تری از جامعه رسانده است. آمار نشان می‌دهد که تاکنون حدود ۲٫۸ میلیون نفر توسط مرآت اعتبارسنجی شده‌اند که بخش قابل توجهی از آنها وام دریافت کرده‌اند. این رقم بسیار فراتر از تعداد مشتریانی است که یک بانک در حالت عادی می‌توانست با روش‌های سنتی پوشش دهد. به طور خاص، جوانان تازه‌کار، زنان سرپرست خانوار، کسبه خرد و روستاییان از جمله گروه‌هایی هستند که اکنون می‌توانند با اتکا به رتبه اعتباری خود تسهیلات بگیرند، در حالی که قبلاً شاید اصلاً وارد شعبه بانک هم نمی‌شدند.

• عدالت و رفع تبعیض در اعطای وام: سامانه مرآت با یکسان‌سازی معیارها به نحوی عمل کرده که تبعیض‌های ناموجه را کم‌رنگ کند. در سیستم سنتی ممکن بود افرادی به واسطه آشنایی با مسئولان بانک یا نفوذ اجتماعی راحت‌تر وام بگیرند، اما اکنون این عامل دخیل نیست و فرآیند اعطای وام برای همه اعضا یکسان است. هرکس رتبه اعتباری بهتری داشته باشد تسهیلات را آسان‌تر دریافت می‌کند و شرایط بهتری (مثل بدون ضامن) خواهد داشت. این یعنی پاداش رفتار مالی سالم و تنبیه رفتار مالی نامناسب به شکلی عینی اعمال می‌شود و در نتیجه انگیزه‌ای برای همگان ایجاد می‌کند که خوش‌حساب باشند. از سوی دیگر، مناطق مختلف کشور نیز تقریباً به طور عادلانه تحت پوشش خدمات قرار گرفته‌اند. گزارش‌ها نشان می‌دهد استان‌هایی مانند تهران، کرمان، خراسان رضوی، اصفهان و خوزستان بیشترین تعداد اعتبارسنجی را داشته‌اند که طبیعی است چون جمعیت بیشتری دارند؛ در عین حال استان‌های کمتر برخورداری چون هرمزگان و چهارمحال‌بختیاری نیز جزو خوش‌حساب‌ترین‌ها بوده‌اند.. این بدان معناست که مرآت امکان رقابت عادلانه را برای مشتریان کل کشور فراهم کرده و هرکس بر اساس عملکرد خود سنجیده می‌شود، نه صرفاً محل سکونت یا طبقه اجتماعی‌اش.

• افزایش سقف وام‌دهی به نیازمندان واقعی: بانک قرض‌الحسنه رسالت با کمک مرآت توانسته است منابع خود را هدفمندتر تخصیص دهد. از آنجا که توان بازپرداخت هر فرد در مرآت محاسبه می‌شود، بانک می‌تواند متناسب با آن وام بدهد و از اعطای مبالغ بیش از توان که منجر به بدهکاری و نکول می‌شود اجتناب کند. این سیاست دو اثر مثبت داشته است: اول اینکه افراد وام‌گیرنده دچار فشار بازپرداخت خارج از توانشان نمی‌شوند و در نتیجه کمتر به مشکل مالی برمی‌خورند (نوعی محافظت از مشتری در برابر بدهی مازاد). دوم اینکه منابع محدود بانک بین تعداد بیشتری از متقاضیان توزیع می‌شود. به جای اینکه یک نفر فراتر از ظرفیتش وام بگیرد و شاید برنگرداند، چندین نفر هر کدام به اندازه ظرفیتشان تسهیلات گرفته‌اند و اغلب نیز بازگردانده‌اند. این امر با روح عدالت اجتماعی سازگارتر است، چرا که چرخه قرض‌الحسنه باید به گونه‌ای باشد که افراد بیشتری امکان بهره‌مندی داشته باشند. مرآت دقیقاً این چرخه را تقویت کرده است؛ به طوری که به گفته مدیرعامل شرکت پارت، با تکیه بر نتایج مرآت بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان وام خرد ارائه شده و نرخ عدم بازپرداخت آن بسیار ناچیز بوده است. این نشان می‌دهد که منابع مالی به درستی به افراد شایسته (از حیث توان بازپرداخت) رسیده و حق دیگران تضییع نشده است.

• تقویت اعتماد و همکاری جمعی: استقرار یک سیستم اعتبارسنجی عینی مانند مرآت می‌تواند در بلندمدت آثار فرهنگی مثبتی نیز داشته باشد. وقتی اعضای جامعه بدانند که خوش‌نامی اعتباری یک سرمایه واقعی است که به صورت امتیاز وام به آنها بازخواهد گشت، انگیزه بیشتری برای حفظ یا بهبود آن خواهند داشت. مثلا یک کاسب جزء ممکن است تلاش کند بدهی‌های خود را به موقع بپردازد و چک برگشتی نداشته باشد چون می‌داند در سامانه مرآت ثبت می‌شود و مستقیماً بر امکان وام‌گیری آینده‌اش اثر دارد. اینگونه انضباط مالی فردی در مقیاس کلان به نفع همه جامعه خواهد بود. همچنین بانکداری اجتماعی رسالت مبتنی بر اعتماد متقابل اعضاست؛ مرآت با رسمیت دادن به این اعتماد (از طریق گروه‌های اجتماعی و معرفی‌نامه‌های جمعی) نوعی همبستگی اجتماعی را در فرآیند مالی وارد کرده است. افراد وقتی می‌بینند هم‌گروهی‌هایشان در مرآت خوش‌حساب ارزیابی شده‌اند به آنها اعتماد بیشتری می‌کنند و حاضر به ضمانت‌شان می‌شوند و بالعکس. این شبکه اعتمادی می‌تواند دسترسی افراد به وام را تسهیل کند بدون اینکه بانک درگیر ریسک اضافه شود.

• الگوسازی برای سایر موسسات: موفقیت مرآت در رسالت باعث توجه سایر بانک‌ها و نهادها به مقوله اعتبارسنجی شده است. هرچند هنوز بانک‌های بزرگ تجاری وارد این حوزه نشده‌اند، اما بحث ضرورت جایگزینی ضامن با اعتبارسنجی در محافل کارشناسی و سیاستگذاری کشور مطرح شده است. حتی بانک مرکزی نیز در سال‌های اخیر شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتباری را راه‌اندازی کرده و سامانه‌هایی مانند «سنجینه» را توسعه داده است که البته بیشتر بر سوابق بانکی تمرکز دارند. مرآت به عنوان یک پروژه پیشگام نشان داد که می‌توان با استفاده از داده‌های متنوع و فناوری روز، وام‌دهی خرد را علمی‌تر و عادلانه‌تر کرد. این خود گامی به سوی افزایش عدالت در بخش مالی است که امید می‌رود سایر بازیگران نیز آن را بردارند.

در مجموع، مرآت به عنوان یکی از مولفه‌های مدل بانکداری اجتماعی رسالت، توانسته فاصله بین نیاز مالی مردم و دسترسی به تسهیلات رسمی را کمتر کند. این سامانه با حذف موانعی چون ضامن و وثیقه (که بسیاری از نیازمندان از تأمین آن عاجزند) و جایگزینی آن با اعتبارسنجی مبتنی بر واقعیت‌های زندگی افراد، گام موثری در جهت دمکراتیزه کردن اعتبارات خرد برداشته است. البته نباید فراموش کرد که عدالت مالی یک مفهوم نسبی است و همیشه می‌توان گام‌های بیشتری برای بهبود برداشت. ولی دست‌کم تجربه مرآت نشان داد که شفافیت، استانداردسازی و استفاده از فناوری می‌تواند خروجی عادلانه‌تری نسبت به روش‌های سنتی به همراه داشته باشد.

منابع رسمی، مقالات علمی و گزارش‌های منتشر‌شده درباره مرآت

سامانه مرآت به عنوان یک نوآوری بومی در نظام بانکی ایران، مورد توجه رسانه‌ها و محافل تخصصی قرار گرفته و منابع گوناگونی به توصیف و تحلیل آن پرداخته‌اند. در این بخش به چند نمونه از مستندات رسمی، مقالات علمی و گزارش‌های منتشرشده درباره مرآت اشاره می‌کنیم:

• گزارش‌ها و آمارهای رسمی: شرکت پردازش اطلاعات مالی پارت (توسعه‌دهنده سامانه مرآت) و بانک رسالت در چندین نوبت آمار عملکرد این سامانه را منتشر کرده‌اند. به عنوان مثال در تیر ۱۴۰۰ مدیرعامل شرکت پارت اعلام کرد که از آغاز فعالیت مرآت در سال ۱۳۹۶ تا آن زمان، حدود ۲٫۸ میلیون نفر طی ۳٫۷۰۲ میلیون مرتبه توسط این سامانه اعتبارسنجی شده‌اند و بر مبنای نتایج آن بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات پرداخت شده است. این آمار همراه با ذکر نرخ نکول بسیار پایین (کمتر از ۰٫۵٪) به صورت خبری در رسانه‌های فین‌تک (مانند وب‌سایت راه پرداخت) بازتاب یافت. همچنین گزارش عملکرد چهار ساله مرآت نشان می‌داد که تعداد زیادی سازمان (بیش از ۱۴۵ نهاد) از خدمات گروهی مرآت برای کارکنان خود بهره گرفته‌اند و پراکندگی جغرافیایی و جمعیتی استفاده‌کنندگان نیز در استان‌ها و گروه‌های سنی مختلف گسترده بوده است. این ارقام رسمی بیانگر پذیرش بالای سامانه و تأثیر گسترده آن است.

• معرفی در وب‌سایت شرکت پارت: شرکت پارت در وب‌سایت خود بخش ویژه‌ای را به معرفی محصول مرآت اختصاص داده است. در این معرفی، تأکید شده که مرآت افراد متقاضی تسهیلات را بر اساس استانداردهای جهانی و به صورت غیرحضوری ارزیابی می‌کند و توان بازپرداخت ماهانه اقساط و ظرفیت بدهی آنان را محاسبه و اعلام می‌نماید. همچنین مرآت به عنوان پیشتاز صنعت اعتبارسنجی اشخاص در ایران معرفی شده و به موفقیت آن در ارزیابی بیش از ۲ میلیون نفر از اعضای شبکه بانکداری اجتماعی رسالت و اعطای وام با کمترین تضامین اشاره شده است. در این منبع رسمی ذکر گردیده که مرآت در حال توسعه خدمات خود به سایر موسسات اعتباری و فروشگاه‌های اقساطی است که نشان از برنامه‌های آینده برای گسترش دامنه کاربرد سامانه دارد.

• مقالات علمی و پژوهشی: الگوی نوآورانه بانک رسالت در ترکیب بانکداری اسلامی با بانکداری اجتماعی و به‌کارگیری سامانه مرآت، توجه پژوهشگران را نیز جلب کرده است. به طور نمونه، در مقاله‌ای منتشرشده در نشریه Money and Economy (زمستان ۱۳۹۸) با عنوان «پلتفرم بانکداری اجتماعی اسلامی (مطالعه موردی: بانک رسالت)» مدل کسب‌وکار بانک رسالت و اکوسیستم فین‌تک اسلامی مرتبط با آن مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله به صراحت اشاره شده که شرکت پارت به عنوان بازوی استراتژیک بانک رسالت، امتیاز اعتباری مالی و اجتماعی اعضا را بررسی می‌کند و بانک رسالت بر مبنای آن واسطه قرض‌الحسنه را میان منابع و متقاضیان ایفا می‌نماید. این مطالعه مرآت را جزئی کلیدی از پلتفرم بانکداری به عنوان خدمت (BaaS) رسالت قلمداد کرده و آن را عاملی برای کاهش هزینه جذب مشتری و افزایش اعتماد در اکوسیستم قرض‌الحسنه دانسته است. همچنین برخی پژوهش‌های دانشگاهی داخلی به بررسی آثار اعتبارسنجی بر مدیریت ریسک در بانکداری اسلامی پرداخته‌اند که به طور غیرمستقیم نتایج مرآت را تأیید می‌کند.

• محتوای آموزشی و تحلیلی: پیرامون سامانه مرآت، مطالب آموزشی متعددی در سایت‌ها و بلاگ‌ها منتشر شده که از جنبه‌های مختلف آن را توضیح داده‌اند. برای مثال، راهنمای سامانه مرآت در پایگاه «رده» به زبان ساده مزایا و مراحل کار با مرآت را برای عموم شرح داده و آن را یکی از به‌روزترین سیستم‌های اعتبارسنجی کشور معرفی کرده است. سایت‌های مشاوره حقوقی و مالی مانند «هیواتک» یا «همراه مشاور» نیز مقالاتی با محوریت مرآت منتشر کرده‌اند که در آن‌ها اصطلاح مرآت را مخفف «مدیریت رایانه‌ای اعطای تسهیلات» دانسته‌اندو نحوه پیگیری وضعیت پرونده در مرآت یا تفاوت سامانه انفرادی (imerat.ir) و گروهی (omerat.ir) را توضیح داده‌اند. علاوه بر این، بلاگ مرآت (وابسته به سایت رسمی imerat.ir) مقالاتی درباره مفاهیم مرتبط با رتبه‌بندی اعتباری منتشر می‌کند. به عنوان نمونه، مقاله‌ای در این بلاگ به مفهوم اعتبارسنجی اجتماعی پرداخته و مصادیقی از کاربرد داده‌های رفتاری و هنجاری در سیستم‌های اعتبارسنجی نوین دنیا آورده است هرچند این مقاله مستقیماً درباره سامانه مرآت نیست، اما انتشار آن در بلاگ رسمی مرآت نشان می‌دهد که رویکرد ارزش‌گذاری رفتارهای اجتماعی در تفکر طراحان این سامانه وجود دارد.

• سوالات متداول و اسناد راهنما: خود سامانه مرآت نیز بخشی به نام سوالات متداول دارد که به بسیاری از پرسش‌های کاربران پاسخ داده است. برای مثال، در این بخش تأکید شده که مرآت فعلاً صرفاً برای وام‌دهی بانک رسالت استفاده می‌شود، یا ذکر شده که یکی از بزرگترین مشتریان سامانه مرآت بانک قرض‌الحسنه رسالت است. همچنین راهنمای پیگیری وضعیت پرونده، نحوه ثبت‌نام و مراحل گام‌به‌گام اعتبارسنجی انفرادی و گروهی در سایت دانشگاهی «ماهر» (وابسته به دانشگاه رسالت) منتشر شده و ما نیز در این مقاله چندین مرتبه از آن نقل‌قول کردیم این مستندات کمک می‌کنند جزئیات فنی و اجرایی مرآت بهتر درک شود.

در خاتمه، سامانه مرآت را می‌توان نمونه‌ای موفق از پیوند فناوری اطلاعات با اهداف توسعه عدالت مالی دانست که توانسته در مدت کوتاهی به نتایج ملموسی دست یابد. منابع گوناگون – از گزارش‌های رسمی گرفته تا مقالات علمی – مؤید اثرگذاری مثبت این سامانه در بهبود فرآیند اعتبارسنجی و وام‌دهی بوده‌اند. تداوم انتشار آمارهای شفاف و انجام پژوهش‌های مستقل درباره مرآت، به ارتقای آن و جلب اعتماد بیشتر ذی‌نفعان کمک خواهد کرد. بانک رسالت و شرکت پارت نشان داده‌اند که با ابتکار و پایش مستمر می‌توان سامانه‌ای ساخت که الگویی برای سایر بخش‌های نظام مالی شود. امید است با گسترش دامنه مرآت و سیستم‌های مشابه، در آینده نزدیک شاهد نظامی بانکی باشیم که در آن هر فرد به اندازه اعتبار واقعی و شایستگی‌اش از تسهیلات بهره‌مند گردد و هیچ فرد واجد شرایطی صرفاً به خاطر نداشتن وثیقه یا ضامن از دسترسی به منابع مالی محروم نماند.